شاید بتوان تاریخ آرایش و تذهیب قرآن را هم*زمان با نوشتن آن دانست به این
معنی که نخست به منظور تعیین سر سوره*ها، آیه*ها، جزوه*ها و سجده*ها آن را
به نوعی تزئین می*کردند. رفته رفته علاقه مفرط مسلمانان به قرآن و همچنین
عشق به تجمل، هنرمندان را بر آن داشت تا در تذهیب آن دقت بیشتری به کار
برند و در نتیجه این آثار از سادگی بیرون آمد و جنبه تزئینی به خود گرفت
به خصوص قرآن*هایی که در برای امرا و بزرگان نوشته می*شد. این امر خود یکی
از علل توجه هنرمندان به تزیین بیشتر و موجب تکامل فن تذهیب شد. به
گزارش میراث خبر مهدی مکی نژاد، عضو گروه هنرهای سنتی فرهنگستان هنردر
باره منشاء هنر تذهیب می*گوید: «دقیقا نمی*توانیم بگوییم منشاء این هنر
ایران است اما آنچه مسلم است این است که این هنر از دوران ساسانیان به
صورت گچبری*های دیوار و حتی پیش از آن به صورت نقوش روی سفالینه وجود
داشته*است. که بعد از اسلام این نقوش و حجاری*ها وارد کتاب*ها می*شود و
بیشتر خودش را نشان می*دهد.» از طرز تذهیب و آرایش قرآن هائی که قبل از
قرن سوم هجری تدوین شده اطلاع چندانی در دست نیست. اصولا درباره هنر نقاشی
و مذهب کاری در قرون اولیه اسلام اطلاع زیادی در دست نیست. قرآنها نفیس
غالباً به دستور پادشاهان و سرداران وقت تهیه می*شد و هنرمندان سعی
می*کردند آنرا که بطرز بسیار عالی آرایش کنند.
قدیمی*ترین قرآن*های باقی مانده از قرون اولیه اسلام همگی به خط کوفی است،
نقش و تزئین آنها تقریباً یکنواخت بوده فقط در صفحه اول و گاهی دو صفحه
آخر با نقوش هندسی آرایش می*شدند. سر سوره*ها نیز غالباً دارای نقوش
تزئینی بوده و عموماً در سمت راست آنها یک یا چند گل درشت وترنج طرح
می*زدند. شروع سوره و اسم آن را هم به قلم زر می*نوشته*اند و نقطه*های
حروف را با رنگ قرمز و سبز یا زعفران و آب طلا مشخص می*کردند. محل حزب و
سایر علامات هم به همین شیوه مزین می*شد. چون ایرانی*های مانوی مذهب، کتاب
دینی خود ارژنگ را که به وسیله مانی منقوش و مزین مزین دیده بودند بعد از
ایمان آوردن به اسلام به تزئین قران رو آوردند. اما احتمالاً به دلیل
اینکه اسلام شکل و تصویررا نهی کرده و مکروه دانسته هنر مندان برای ارضاء
حس هنری خود به تزئین و تذهیب رو آوردند.
صفحات بدست آمده از کاوشهای علمی تورفانی نشان می*دهد که نقاشان و خطاطان
آن زمان توانسته*اند به نحو زیبائی خطوط را با نقوش ترکیب کنند. این سبک
در دورا ن اسلامی متداول و معمول شد.
مکی نژاد درباره این هنر در دوران اسلامی می*گوید:«مهم نیست که مبداء این
هنر ایران بوده*است یا نه اما مسلم است که این هنر در ایران تکامل پیدا
می*کند و نظم هندسی خاصی به خود گرفته*است. تنها در ایران است که تذهیب به
این شکل، با این نظم و با این هندسه دیده شده*است. کارهای مشابهی که
عرب*ها یا چینیان انجام داده*اند در مقابل آثار ایرانی بسیار ضعیف جلوه
می*کند. پراکندگی رنگ*ها و نقوش هندسی اقوام دیگر هنوز هم به پختگی کامل
نرسیده*است.تذهیب ایرانی واقعا بی نظیر است.» در قرون اولیه دوران اسلامی
به همان اندازه که به خوشنویسی توجه می*شد فن آرایش و تذهیب نیز مورد
علاقه بزرگان و امیران بود تا جائی که در نقاط مختلف ایران به خصوص
خراسان، مراکزی جهت تعلیم و پرورش علاقمندان در این فن به وجودآمد و رفته
رفته فن تذهیب راه کمال را طی کرد.درقرون اولیه دوران اسلامی، خود خطاطان
کار تذهیب را به عهده داشته*اند ولی به تدریج تقسیم کار بین هنرمندان
متداول و مرسوم شد. به احتمال قوی اول خطاط و خوشنویس کار خود را انجام
می*داد، یعنی نسخه کتاب و یا قرآن را می*نوشته و در ضمن کتابت آن مقداری
فضا برای کشیدن صور و یا مذهّب کاری در صفحات خالی می*می گذاشتند، طوری که
بعضی از این کتاب*ها که هم اکنون در دست است نشان می*دهد که قسمتی از کار
تذهیب ناتمام مانده*است.
از قرن ششم به بعد تزئین و تذهیب قرآن*ها با روشی که در دوره*های قبل به
کار برده می*شد فاصله گرفت. تزئینات از سادگی خارج شد و نقوش هندسی جای
خود را به طرح*های شاخ و برگ دار داده*اند این گلبرگ*های به هم پیچیده
انسان را به یاد نقوش سلجوقی که بر روی مساجد این دوره در اصفهان و قزوین
و اردستان بنا شده*اند می*اندازد. از روزگار سلجوقی شماری قرآن*های مذهّب
باقی مانده که شاید یکی از بهترین و نفیس*ترین انواع آن قرآنی است با
تفسیر مجلد که در سال ۵۸۴ فراهم شد است. این قرآن برای مطالعه امیر غیاث
الدین ابوالفتح محمد بن سام تهیه و کاتب آن محمد بن عیسی بن علی نیشابوری
است ولی متأسفانه از نام مذهب آن ذکری به میان نیامده و احتمال فراهم
آوردن آن در خراسان از توسط امیر غوریان وجود دارد که قرآن به نام او مصور
است. در اواخر قرن هفتم و اوائل سده هشتم هجری شهر تبریز یکی از مراکز مهم
برای تشویق و پرورش هنر مندان به شمار می*رفت و این امر موجبات توسعه و
تکامل فن نقاشی و تذهیب را فراهم ساخت، به خصوص در اوائل قرن هشتم به همت
و سعی خواجه رشید الدین که بانی ربع رشیدی در نزدیکی شهر تبریز است توجه
بیشتری برای کتابت قرآن و کتاب و آرایش و تذهیب آنها شد و در نتیجه مکتب
جدیدی که به مکتب تبریز معروف است، به وجود آمد که درهنر نقاشی و فن تذهیب
دوره*های بعد تأثیر زیادی داشته*است.
از تغییراتی که در طرز تذهیب و آرایش قرآن و کتاب در این دوره به وجود
آمد، استفاده از اشکال هشت گوش و ستاره دوازده پر به صورت مرکب یا مجزا از
هم بر سر لوح*ها و نیز ستاره*های آبی رنگ و گل*های پرپر کوچک برای تزئین
است. سر سوره*ها نسبتاً پهن و با خط کوفی روی زمینه لاجوردی با شاخ و برگ
درشت نقش شده*است. در حواشی قرآن نیز گاهی نقش تزئینی از طرح*های اسلیمی
دیده می*شود که از حیث رنگ آمیزی بسیار جالب است. علاوه بر رنگ طلا از
الوان دیگر چون آبی، قرمز، سبز و پرتقالی نیز استفاده می*شده، روی هم رفته
در این دوره صنعت تذهیب به اوج کمال و ترقی خود رسیده*است.
دوره تیموری از دوره*های بسیار مهم و پررونق و اعلای هنر مذهّب کاری است.
سلاطین تیموری همه مشوق هنر کتاب نویسی بوده*اند که بزرگ*ترین و مهم*ترین
آنها «بای سنقر میرزا» پسر شاهرخ بوده*است. این شاهزاده علاوه بر اینکه
خود به شخصه مردی هنرمند و بهره مند از فنون کتابت و خط و تذهیب و نقاشی
بود، جمع کثیری از هنرمندان که از سراسر امپراتوری تیموری گرد آورده*اند
که در دربار و دارالعلم و کتابخانه*ای که در هرات بنیاد نهاده بود
می*زیستند. در این شهر کاغذ ساز، خطاط، تذهیب کار، صحاف، رنگ ساب، نقاش و
امثال این قبیل هنرمندان از اهمیت بالایی برخوردار بودند.کتب این شهر از
نفیس*ترین و زیباترین کتاب هائی است که تا کنون تهیه شده.
در این زمان هنرمندان توجه زیادی به ترسیم اشکال، نباتات، گل*ها، مناظر
طبیعی و گاهی اشکال پرندگان کرده*اند. قرآن*های این دوره مخصوصاً آنها که
برای شاهرخ و بایسنقر میرزا فراهم شده در زمره زیباترین تذهیب کاری هاست.
طلا و لاجورد یکی از عوامل اصلی کار آنها بوده و در همه حال برای آرایش و
تذهیب کتاب و قرآن از آنها استفاده می*شده*است. صنعت تذهیب که در دوره
تیموری راه کمال پیمود در زمان صفویه نیز ادامه پیدا کرد. در این زمان
زمینه*ها معمولاً آبی رنگ است و تقسیم*ها کوچکتر و به رنگ طلایی و سیاه
دیده می*شود. طرح*های تزئینی نیز به رنگ سفید، زرد، سرخ، آبی و سبز است.
تذهیب کاری و نقاشی با طلا در دوره صفویه ترقی کرد. بسیاری از نسخ باقی
مانده از این زمان حاشیه بزرگی دارد که مناظر طبیعی، اشکال انسان و حیوان
بر آن نقاشی شده و رنگ طلایی، سبز و زرد در آنها به کار رفته*است. اما
امروز تذهیب چه وضعیتی دارد؟ مهدی مکی نژاد، عضو گروه هنرهای سنتی
فرهنگستان هنردر باره هنر تذهیب در دوران معاصر به میراث خبر گفت: «در
دوران معاصر ما با دو نوع تذهیب روبرو می*شویم، اول تذهیب*هایی که
هنرمندان آن پایبند به اصول سنتی این هنر هستند. آثار این گروه از نظر فرم
و شکل متنوع تر از گذشته شده*است اما آن ساختار شکنی صورت نگرفته*است. در
واقع موتیوها، المان*ها، نقوش پرندگان، گل*ها و گیاهان همان هاست اما
طرح*ها و تا حد زیادی رنگ*ها عوض شده*اند. اما در دسته دوم نگاه متفاوتی
وجود دارد که می*تواند نوید بخش تحولاتی در آینده باشد.»
مکی نژاد معتقد است:«اتفاقی که در نگار گری ایرانی افتاد حالا دارد در
تذهیب می*افتد. استادانی چون فرشچیان نگاه سنتی به نگارگری دارند اما
نگارگرانی مثل تاکستانی و مجید مهرگان نگاه متفاوتی دارند و بیان قلم آنها
ضمن حفظ اصالت و به مضامین اسطوره*ای جدید و امروزی نگاه می*کنند. شاید
این حرکت*ها هنوز به صورت انفرادی باشد اما امیدواریم میان هنر جویان این
رشته جایگاه این هنر محکم شود و سبک تازه*ای در آن ابداع شود.»
عضو شوید
عضویت سریع
آمار مطالب
آمار بازدید
